Anemia stanowi globalne wyzwanie zdrowotne dotykające miliony ludzi na całym świecie, a w szczególności dzieci i kobiety. To nie tylko kwestia związana z niedoborem żelaza, lecz kompleksowy problem zdrowotny, którego przyczyny są zróżnicowane i często wielowarstwowe. Statystyki alarmują, wskazując, że anemia dotyka nawet jedną trzecią światowej populacji. Według WHO, dotkniętych anemią jest 40% wszystkich dzieci w wieku do 5 lat, 37% kobiet w ciąży oraz 30% kobiet w wieku od 15 do 49 lat ¹.

Jak widać, szczególnie narażone na ten stan są kobiety w okresie menstruacyjnym, karmiące piersią, czy też w ciąży, gdzie zapotrzebowanie na składniki odżywcze wzrasta. Z powodu niedokrwistości u kobiet, ten problem często przenosi się także na ich dzieci. 

Jednak anemia nie jest jedynie kwestią fizycznych obciążeń czy wyzwań związanych z płcią. Do rozpowszechnienia tego schorzenia na skalę globalną przyczyniają się współczesny styl życia, niewłaściwa dieta, czy też różne choroby, np. nerek, układu trawiennego, i nawet stres. Spójrzmy zatem na niedokrwistość nieco szerzej, nie tylko przez pryzmat niedoboru żelaza. 

Anemia - czym jest, a czym nie jest?

Anemia to stan, w którym organizm nie ma wystarczającej ilości czerwonych krwinek, odpowiedzialnych za przenoszenie tlenu do wszystkich części ciała. “Przewoźnikiem” tlenu jest hemoglobina - białko, zawarte w czerwonych krwinkach. Kiedy ilość czerwonych krwinek jest zbyt niska lub hemoglobina w nich nie działa prawidłowo, organizm nie otrzymuje wystarczająco dużo cząsteczek tlenu. W efekcie cierpi całe ciało. Osoba dotknięta anemią może czuć słabość i zmęczenie od samego rana, mieć skurcze mięśni, zimne dłonie i stopy, bladą skórę, wypadające włosy. Może borykać się z problemami z koncentracją i pamięcią ². 

Jak widać, definiując anemię, nawet nie wspomnieliśmy o żelazie. Dlaczego zatem jego niedobór jest praktycznie zawsze utożsamiany z niedokrwistością? Otóż cząsteczka hemoglobiny składa się z tzw. hemu i struktur białkowych. Centralna część hemu to żelazo ³. Bez niego niemożliwe jest powstanie hemoglobiny. Jednak proces tworzenia się komórek krwi zależy od dostępności w organizmie wielu składników, nie tylko od żelaza. Nie dojdzie do skutku, jeśli mamy np. niedobory białka, witamin z grupy B, A, D, C, miedzi.

I choć może się wydawać, że skoro żelazo bezpośrednio wchodzi w skład hemoglobiny, to jest “ważniejsze” od innych czynników, ten tok myślenia nie zawsze jest prawidłowy jeśli chodzi o anemię. Wyróżnia się wiele jej rodzajów w zależności od przyczyny źródłowej ⁴, m.in.:

• Anemia na tle niedoboru żelaza. W tej sytuacji organizm wytwarza malutkie czerwone krwinki, które nie mogą pełnić swojej funkcji, i jest ich coraz mniej.
• Anemia megaloblastyczna. Charakteryzuje się produkcją nieprawidłowo dużych czerwonych krwinek. Wynika to często z niedoboru witamin z grupy B.
• Anemia hemolityczna. Jest to rodzaj anemii, w którym czerwone krwinki są niszczone szybciej niż mogą być zastępowane. Może być spowodowana czynnikami genetycznymi, infekcjami, chorobami autoimmunologicznymi lub niektórymi lekami.
• Anemia sierpowatokrwinkowa. Jest to dziedziczna forma anemii, w której czerwone krwinki przyjmują nietypowy kształt zbliżony do sierpa. To sprawia, że są one bardziej podatne na zniszczenie, prowadząc do anemii.
• Anemia aplastyczna. Polega na zbyt małej produkcji czerwonych krwinek przez szpik kostny. Może być spowodowana uszkodzeniem komórek szpiku przez promieniowanie, chemioterapię, czy też przez nieprawidłową reakcję układu immunologicznego.

Warto zaznaczyć, że niedobór żelaza i anemia to nie to samo. Anemia to złożony zespół objawów, przy którym obniża się poziom hemoglobiny lub liczba czerwonych krwinek, co skutkuje niedoborem tlenu w komórkach i tkankach. Anemia może pojawić się zarówno z powodu niedoboru żelaza, jak i z innych przyczyn. Czasami kilka różnych czynników może nakładać się na siebie.

Niedobór żelaza a suplementacja.

To prawda, że niedobór żelaza jest najczęstszym towarzyszem anemii w świecie (66,2% ⁵). Jednak przyczyną tego niedoboru nie zawsze jest zbyt niskie spożycie żelaza z dietą. Mit o tym, że jeśli brakuje nam żelaza, to najszybszy i najefektywniejszy sposób na jego uzupełnienie to kapsułki lub tabletki z żelazem, jest sprzeczny z fizjologią człowieka oraz może nawet wyrządzić szkodę na naszym zdrowiu. 

Poziom żelaza w organizmie jest ściśle kontrolowany, ponieważ w postaci wolnej ten pierwiastek bardzo szybko się utlenia. Może być toksyczny. Utlenianie żelaza prowadzi do gromadzenia się wolnych rodników, a te z kolei są związane z procesami zapalnymi ⁶. Dlatego organizm przechowuje zapasy żelaza w postaci struktur białkowych: 

• Największą ilość żelaza w organizmie zawiera hemoglobina, a ta znajduje się głównie w czerwonych krwinkach. 
• Ferrytyna to białko magazynujące żelazo ⁷. Znajduje się w komórkach wątroby, śledziony i szpiku kostnego. Jest to forma zapasowa żelaza, która może być uwalniana w przypadku niedoboru żelaza.
• Hemosyderyna - kolejna forma zapasowa żelaza, przechowywana głównie w komórkach układu odpornościowego ⁸. 
• Część żelaza krąży we krwi związana z białkami transportującymi, takimi jak transferyna. Transferyna jest odpowiedzialna za transport żelaza z obszarów magazynujących (szpik kostny, wątroba) tam, gdzie jest ono potrzebne, na przykład do miejsc produkcji hemoglobiny w szpiku kostnym ⁹.

Dlatego też oznaczając poziom żelaza w surowicy krwi, nie możemy wnioskować o tym, jak wyglądają zapasy tego pierwiastka w naszym organizmie. To badanie pokazuje nam jedynie poziom “wolnego” żelaza w danym momencie. Żeby ocenić, czy rzeczywiście nasze zapasy się wyczerpały, potrzebne są bardziej rozległe testy obejmujące poziom białkowych zapasów tego pierwiastka.

Załóżmy jednak, że niedobór żelaza został u nas potwierdzony. Zaczynamy przyjmować preparat z żelazem. Jednak ten minerał w kapsułkach i tabletkach nadal znajduje się w postaci “wolnej”. Żeby organizm mógł wykorzystać to żelazo, musi po pierwsze dobrze je wchłonąć, a po drugie połączyć z białkiem. I tu mogą pojawić się kolejne przeszkody. 

Stan zapalny.

Organizm może zmniejszać wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego (nawet jeśli jest go pod dostatkiem w naszej diecie) np. w sytuacji, gdy toczy się u nas jakiś proces zapalny ¹⁰. Ładowanie coraz większych dawek żelaza w tej sytuacji będzie nieskuteczne lub jeszcze bardziej obciąży organizm zmagający się z infekcją (lub chroniczną chorobą na tle zapalnym).

Stres. 

Nasze uczucia, sytuacje życiowe, niedobór snu i czynniki środowiskowe także mogą obniżać wchłanianie żelaza. Naukowcy zaobserwowali obniżoną zdolność do wchłaniania żelaza nawet u rocznych niemowląt karmionych piersią, których matki były zestresowane ¹¹.

Niezbilansowana dieta.

Urozmaicone posiłki, dostarczające wiele substancji odżywczych, w tym witamin, minerałów, tłuszczy i białka, a także odpowiedni do etapu życia zapas energii, są ważne dla wchłaniania żelaza ¹². Struktury białkowe są niezbędne m.in. dla utworzenia zapasów żelaza, jego transportu, a także do efektywnego wchłaniania tego minerału w jelicie cienkim ^13,14. 

Pasożyty. 

Zakażenia pasożytnicze mogą być przyczyną niedoboru żelaza i anemii ¹⁵. Mogą uszkadzać nabłonek jelit i zaburzać wchłanianie tego pierwiastka, a także “podjadać” żelazo gospodarzowi. Ładując się żelazem w tej sytuacji nie tylko nie ulżysz sobie, lecz nawet pomożesz w dalszym rozwoju inwazji pasożytniczej. 

Co to wszystko oznacza w praktyce? Jeśli masz stwierdzony niedobór żelaza, zanim zaczniesz je suplementować, warto poszukać przyczyny tego niedoboru. Ważna jest bowiem nie tylko podaż tego minerału, lecz także kwestia jego wchłaniania oraz stan organizmu, problemy i choroby, z którymi zmaga się w danym momencie. Bezkontrolne przyjmowanie większych dawek żelaza zagraża zdrowiu, może prowadzić do uszkodzenia wątroby, serca, gruczołów hormonalnych ¹⁶. W skrajnych przypadkach zbyt wysoki poziom żelaza w organizmie może być przyczyną nowotworów ¹⁷ i nawet śmierci ¹⁸. Żelazo jest toksyczne w dużych dawkach, zatem powinno być przyjmowane tylko w uzasadnionych przypadkach i pod kontrolą lekarza. Suplementacja żelazem nie może zastępować urozmaiconej diety, bogatej w ten oraz inne składniki pokarmowe i odżywcze. 

Witaminy z grupy B na straży procesu tworzenia się krwi. 

Zrozumienie roli witamin z grupy B w procesie tworzenia się krwi jest kluczowe dla profilaktyki anemii. Są one często niesłusznie pomijane w kontekście niedokrwistości. Prawdopodobnie tak się dzieje ze względu na to, że ich znaczenie jest dużo bardziej oczywiste dla funkcjonowania układu nerwowego czy utrzymania zdrowej skóry. Poza tym niedobory witamin z grupy B nie zawsze manifestują się w sposób widoczny, szczególnie we wczesnych stadiach. Dlatego ich roli możemy nie dostrzec od razu. 

Choć wszystkie witaminy z grupy B działają synergicznie na nasz organizm, niektóre z nich są bardziej zaangażowane w proces tworzenia się krwi ¹⁹: 

• Witamina B12, znana również jako kobalamina, odgrywa kluczową rolę w procesie tworzenia się krwi, zwłaszcza w produkcji czerwonych krwinek. B12 jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania szpiku kostnego, gdzie odbywa się dojrzewanie komórek krwi. Bez tej witaminy proces podziału i wzrostu komórek krwiotwórczych jest zakłócony, co może prowadzić do niedokrwistości megaloblastycznej ²⁰ (kiedy czerwonych krwinek jest mało, jednak są one dużego rozmiaru). 

• Witamina B9, znana jako kwas foliowy, odgrywa kluczową rolę w procesie tworzenia się krwi poprzez uczestnictwo w syntezie DNA. Jest niezbędna do prawidłowego podziału komórek, w tym komórek krwiotwórczych w szpiku kostnym. Kwas foliowy wspomaga produkcję czerwonych krwinek oraz innych komponentów krwi, zapobiega rozwoju niedokrwistości megaloblastycznej ²¹.

• Witamina B6, zwana również pirydoksyną - jej rola w syntezie hemoglobiny czyni ją kluczowym elementem utrzymania zdrowego układu krwiotwórczego. Jest niezbędna do przemiany aminokwasów, a także bierze udział w produkcji hemu, składnika hemoglobiny, która umożliwia czerwonym krwinkom transport tlenu. Witamina B6 pośrednio wspomaga również procesy dojrzewania komórek krwi w szpiku kostnym ²².

Ponadto witaminy z grupy B wspierają efektywne wykorzystanie żelaza w procesie tworzenia się komórek krwi ²³. To wszystko pozwala twierdzić, że ich rola jest równie ważna, co rola żelaza w kontekście profilaktyki anemii. 

Jednocześnie wiemy, że niedobory tych witamin są szeroko rozpowszechnione w społeczeństwie. Spójrzmy na nie uważniej. 

Niedobory witamin B6, B9, B12 - skąd się biorą?

Witaminy z grupy B pod dostatkiem znajdziemy w produktach spożywczych - w teorii. W praktyce jednak nie oznacza to, że zawsze jesteśmy w stanie skomponować swój jadłospis w ten sposób, by otrzymać wystarczające ich ilości, a także to wszystko odpowiednio przyswoić. Co więcej, niedobór jednej z witamin tej grupy zwiększa także ryzyko innych niedoborów. 

Witamina B6. 

Badania amerykańskie mówią o tym, że tej witaminy może brakować co 5-tej osobie, nawet jeśli spożywa produkty odzwierzęce (uznawane za najbogatsze źródło biodostępnej postaci tej witaminy - drób, ryby, jaja, nabiał) ²⁴. Wśród osób starszych te liczby są dużo większe: na niedobór witaminy B6 może cierpieć około połowa mieszkańców amerykańskich domów opieki ²⁵. 

Skąd biorą się te braki? Przyczyn jest wiele, m.in. niezbilansowana dieta, problemy trawienne, choroby autoimmunologiczne, choroby zapalne, przyjmowanie leków  ²⁶. Suplementacja witaminą B6 generalnie jest uważana za bezpieczny sposób profilaktyki jej niedoborów pod warunkiem, że dzienna podaż tej witaminy nie przekracza 12 mg  ²⁷. 

Witaminę B6 w bezpiecznej dawce i dobrze przyswajalnej formie znajdziesz w suplemencie diety Magnez + Witamina B6 od nikalab. 

Witamina B9.

Niedobory kwasu foliowego są na tyle istotnym problemem na skalę światową, że około 60 krajów zdecydowało się wprowadzić obowiązkową fortyfikację niektórych rodzajów żywności tym składnikiem  ²⁸. W Polsce producenci nie mają takiego obowiązku, natomiast mogą dobrowolnie dodawać kwas foliowy do swoich produktów. I choć to rozwiązanie pomogło obniżyć ilość przypadków niedoboru w świecie, jest dalekie od ideału. 

Z jednej strony, w ten sposób ciężko jest kontrolować dawkę spożytej witaminy B9, szczególnie u dzieci (kwas foliowy może być w wielu produktach, które dzieci jedzą w ciągu dnia, istnieje zatem ryzyko przedawkowania). A z drugiej, podczas masowej fortyfikacji żywności używa się mało aktywnej postaci kwasu foliowego, z przyswojeniem której może mieć problem nawet do 60% z nas (ze względu na mutacje genetyczne). Więcej na ten temat przeczytasz w osobnym artykule. 

Dlaczego niedobory witaminy B9 są tak powszechne? Tu także nie ma jednoznacznej odpowiedzi, jednak wśród czynników wymienia się wspomniane już mutacje, które pogarszają wchłanianie kwasu foliowego i folianów z jedzenia, a także spadającą zawartość witaminy B9 w produktach rolnych. Niektóre badania mówią o tym, że współczesne brokuły zawierają o 40% mniej folianów niż 40 lat temu  ²⁹.

Witaminę B9 w postaci aktywnego kwasu foliowego o wysokiej przyswajalności, na którą nie wpływają mutacje genetyczne, znajdziesz w Bazach na co dzień dla dorosłych od nikalab.

Witamina B12. 

Jest najbardziej znana wegetarianom i weganom z tego powodu, że są narażeni na jej niedobór: witamina ta zawarta jest tylko w produktach pochodzenia zwierzęcego. Jednak osoby spożywające produkty zwierzęce wcale nie są uchronione przed jej niedoborem, bo kluczem w przypadku witaminy B12 także jest wchłanianie. 

Osoby o mutacjach genu MTHFR (a to może dotyczyć nawet 60% ludzi) mogą mieć problemy z przyswajaniem witaminy B12. Kolejny czynnik, oprócz genetyki, to trawienie. Problemy z żołądkiem, jego niedokwasota, infekcja H.pylori i nawet stres mogą upośledzać przyswajanie tej witaminy z jedzenia. Więcej o tym opowiadaliśmy w osobnym tekście. 

Jakie jest wyjście? Można wspomóc się suplementacją witaminy B12. Znajdziesz ją we wszystkich Bazach na co dzień od nikalab.

Rola innych składników w profilaktyce anemii. 

Nie tylko witaminy z grupy B mogą pochwalić się wsparciem dla procesu tworzenia się krwi oraz przyswajania żelaza. Mniej oczywista, jednak nadal istotna jest także rola witamin A, D oraz kwasów Omega-3. 

Witamina D. 

Naukowcy dowiedli, że wspomaga nie tylko odporność, lecz także proces wytwarzania czerwonych krwinek. Oprócz tego, obniża markery zapalne w organizmie  ³⁰, a niższe zapalenie oznacza większe wchłanianie żelaza z diety. 

Witaminę D z alg znajdziesz we wszystkich Bazach na co dzień od nikalab oraz w postaci osobnego suplementu diety (jeśli potrzebujesz dawki większej niż standardowa).

Kwasy Omega-3. 

Metabolizm żelaza jest nierozerwalnie związany z kwasami Omega-3, twierdzą naukowcy, choć nie potrafią do końca wytłumaczyć wszystkich łączących je mechanizmów  ³¹. Co wiadomo na pewno - kwasy EPA i DHA (rodzaje Omega-3) wpływają na strukturę i funkcje membran komórek. Membrany zaś regulują elastyczność komórek, to jak one współdziałają z otoczeniem, jakie substancje wpuszczają lub nie wpuszczają do środka komórek. To dotyczy także czerwonych krwinek i innych komórek krwi  ³². Kwasy Omega-3 są także dobrze znane naukowcom ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne  ³³. A jak już wspominaliśmy wyżej, mniejsze zapalenie to lepsze przyswajanie żelaza. 

Kwasy Omega-3 (EPA i DHA) z alg znajdziesz we wszystkich Bazach na co dzień od nikalab.

Witamina A. 

Rola tej witaminy wzrasta wraz z wiekiem. Niektóre funkcje, takie jak utrzymanie zdrowego wzroku, prawidłowej pracy odporności i utrzymanie struktury skóry, mogą wymagać większych ilości witaminy A. Jednocześnie osoby dojrzałe mogą mieć problemy z prawidłowym wchłanianiem witaminy A ze względu na zmniejszoną zdolność organizmu do trawienia i przyswajania substancji odżywczych z diety. Z kolei jej znaczenie dla profilaktyki anemii ciężko byłoby przecenić:

• zwiększa ona wchłanianie żelaza w jelicie cienkim  ³⁴;
• wspiera proces tworzenia się komórek krwi  ³⁵. 

Badania dowodzą, że uzupełnienie niedoboru witaminy A pomaga obniżyć ryzyko anemii  ³⁶.

Witaminę A znajdziesz w Bazie na co dzień dla kobiet 50+ lat od nikalab.

Pamiętaj jednak, że wymienione wyżej składniki mogą być jedynie uzupełnieniem Twojej urozmaiconej diety, która to jest podstawą, zarówno jeśli chodzi o profilaktykę, jak i uzupełnianie niedoborów. Prawidłowa i zróżnicowana dieta odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu anemii. Kolorowe posiłki bogate w żelazo oraz inne minerały, w także witaminy z grupy B, A, D, C, białko i zdrowe tłuszcze wspomagają zdrowy układ krwiotwórczy. Tylko holistyczne podejście do żywienia wspiera profilaktykę anemii oraz ogólny dobrostan Twojego organizmu. 

Bibliografia:

1. Anaemia, Key Facts, WHO Fact Sheet, www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/anaemia, 1 maja 2023.
2. Anemia, Overview, Symptoms and Causes, Diseases and Conditions, Mayo Clinic, www.mayoclinic.org/diseases-conditions/anemia/symptoms-causes/syc-20351360, May 11, 2023, 
3. Paweł Lipiński, Rafał R. Starzyński, Agnieszka Styś, Anna Gajowiak, Robert Staroń, Metabolizm hemu jako integralny element homeostazy żelaza/Heme metabolism as an integral part of iron homeostasis, PHMD (rok: 2014, tom: 68/2014/IV, strony: 557-70.), Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN, Doi:10.5604/17322693.1102284.
4. Turner J, Parsi M, Badireddy M. Anemia. [Updated 2023 Aug 8]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499994/
5. The Lancet: New study reveals global anemia cases remain persistently high among women and children. Anemia rates decline for men., IHME, healthdata.org, Published July 31, 2023.
6. Emerit J, Beaumont C, Trivin F. Iron metabolism, free radicals, and oxidative injury. Biomed Pharmacother. 2001 Jul;55(6):333-9. doi: 10.1016/s0753-3322(01)00068-3. PMID: 11478586.
7. Theil EC. Ferritin: the protein nanocage and iron biomineral in health and in disease. Inorg Chem. 2013 Nov 4;52(21):12223-33. doi: 10.1021/ic400484n. Epub 2013 Oct 8. PMID: 24102308; PMCID: PMC3882016.
8. Katie M. Boes, Amy C. Durham, Chapter 13 - Bone Marrow, Blood Cells, and the Lymphoid/Lymphatic System1, Editor(s): James F. Zachary, Pathologic Basis of Veterinary Disease (Sixth Edition), Mosby, 2017, Pages 724-804.e2, ISBN 9780323357753, https://doi.org/10.1016/B978-0-323-35775-3.00013-8.
9. Ogun AS, Adeyinka A. Biochemistry, Transferrin. [Updated 2022 Nov 16]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532928/
10. Hurrell RF. Influence of inflammatory disorders and infection on iron absorption and efficacy of iron-fortified foods. Nestle Nutr Inst Workshop Ser. 2012;70:107-16. doi: 10.1159/000337673. PMID: 25762975; PMCID: PMC4353607.
11. Lopresti AL. The Effects of Psychological and Environmental Stress on Micronutrient Concentrations in the Body: A Review of the Evidence. Adv Nutr. 2020 Jan 1;11(1):103-112. doi: 10.1093/advances/nmz082. PMID: 31504084; PMCID: PMC7442351.
12. PibriyantiK, ZahroL, Ummah SK, Luthfiya L, Sari FK. Macronutrient, nutritional status, and anemia incidence in adolescents at Islamic boarding school. Jurnal Gizi Klinik Indonesia. 2021;18(2):97-103. doi: 10.22146/ijcn.63122
13. Fardila Elba, Eneng Daryanti, Lani Gumilang, Triastika Ayu Nurjannah, and Nurlaela Effendy, (2021), “Correlation Between Consumption of Protein and Vitamin C Among Children Aged 12-24 Months with Anemia in the South Sumedang District” in The 4th International Virtual Conference on Nursing, KnE Life Sciences, pages 220–227. DOI 10.18502/kls.v6i1.8606 
14. Ems T, St Lucia K, Huecker MR. Biochemistry, Iron Absorption. [Updated 2023 Apr 17]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK448204/
15. Farid Z, Patwardhan VN, Darby WJ. Parasitism and anemia. Am J Clin Nutr. 1969 Apr;22(4):498-503. doi: 10.1093/ajcn/22.4.498. PMID: 5778077.
16. McDowell LA, Kudaravalli P, Sticco KL. Iron Overload. [Updated 2022 Apr 28]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526131/
17. Sousa L, Oliveira MM, Pessôa MTC, Barbosa LA. Iron overload: Effects on cellular biochemistry. Clin Chim Acta. 2020 May;504:180-189. doi: 10.1016/j.cca.2019.11.029. Epub 2019 Nov 29. PMID: 31790701.
18. Yuen HW, Becker W. Iron Toxicity. [Updated 2023 Jun 26]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459224/
19. Kaushansky, Kenneth, and Thomas J. Kipps. "Hematopoietic Agents: Growth Factors, Minerals, and Vitamins." Goodman & Gilman's: The Pharmacological Basis of Therapeutics, 12e Eds. Laurence L. Brunton, et al. McGraw Hill, 2015
20. Koury MJ, Ponka P. New insights into erythropoiesis: the roles of folate, vitamin B12, and iron. Annu Rev Nutr. 2004;24:105-31. doi: 10.1146/annurev.nutr.24.012003.132306. PMID: 15189115.
21. Jak wyżej.
22. Rajnish Mehrotra, Min Zhang, Yinan Li, Chapter 25 - Nutrition and Anemia in End-stage Renal Disease, Editor(s): Joel D. Kopple, Shaul G. Massry, Kamyar Kalantar-Zadeh, Nutritional Management of Renal Disease (Third Edition), Academic Press, 2013, Pages 383-391, ISBN 9780123919342, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-391934-2.00025-4.
23. Brief: The Big Five Iron, Vitamin B12, Folate, Vitamin A, Zinc, USAID From the American People, September 2022, www.advancingnutrition.org.
24. Tang Y, Xu M, Shiu-Ming K (2018) Factors Contributing to the High Prevalence of Vitamin B6 Deficiency in US: A Systematic Review. J Hum Nutr 2(1):58-64.
25. Kjeldby IK, Fosnes GS, Ligaarden SC, et al. (2013) Vitamin B6 deficiency and diseases in elderly people--a study in nursing homes. BMC Geriatr 13: 13.
26. Brown MJ, Ameer MA, Daley SF, et al. Vitamin B6 Deficiency. [Updated 2023 Aug 8]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470579/
27. Scientific opinion on the tolerable upper intake level for vitamin B6, EFSA Journal 2023;21(5):8006, https://doi.org/10.2903/j.efsa.2023.8006.
28. Amy Norton, Do kids, men need folic acid from a pill?, Reuters Healt, reuters.com, 9 września 2010r.
29. Erisman, Jan Willem. (2021). Nature-based agriculture for an adequate human microbiome. Organic Agriculture. 11. 10.1007/s13165-020-00304-4.
30. Smith, Ellen M.a; Tangpricha, Vina,b,c. Vitamin D and anemia: insights into an emerging association. Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity 22(6):p 432-438, December 2015. | DOI: 10.1097/MED.0000000000000199
31. Ogłuszka M, Lipiński P, Starzyński RR. Interaction between iron and omega-3 fatty acids metabolisms: where is the cross-link? Crit Rev Food Sci Nutr. 2022;62(11):3002-3022. doi: 10.1080/10408398.2020.1862047. Epub 2020 Dec 23. PMID: 33355004.
32. Omega-3 Index is Directly Associated with a Healthy Red Blood Cell Distribution Width Michael I. McBurney, Nathan L. Tintle, William S. Harris medRxiv 2021.10.22.21264652; doi: https://doi.org/10.1101/2021.10.22.21264652
33. Simopoulos AP. Omega-3 fatty acids in inflammation and autoimmune diseases. J Am Coll Nutr. 2002 Dec;21(6):495-505. doi: 10.1080/07315724.2002.10719248. PMID: 12480795.
34. García-Casal MN, Layrisse M, Solano L, Barón MA, Arguello F, Llovera D, Ramírez J, Leets I, Tropper E. Vitamin A and beta-carotene can improve nonheme iron absorption from rice, wheat and corn by humans. J Nutr. 1998 Mar;128(3):646-50. doi: 10.1093/jn/128.3.646. PMID: 9482776.
35. Louise Purton, 1030 – THE REGULATION OF HEMATOPOIESIS BY VITAMIN A: A TUG OF WAR., Experimental Hematology, Volume 111, Supplement, 2022, Page S30, ISSN 0301-472X, https://doi.org/10.1016/j.exphem.2022.07.032.
36. da Cunha MSB, Campos Hankins NA, Arruda SF. Effect of vitamin A supplementation on iron status in humans: A systematic review and meta-analysis. Crit Rev Food Sci Nutr. 2019;59(11):1767-1781. doi: 10.1080/10408398.2018.1427552. Epub 2018 Feb 5. PMID: 29336593.